ТАЛДАУ

Назарда: Іле өзенінің алабы және Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы қауіптер

1. КЛИМАТТЫҚ ҮРДІСТЕР: МҰЗДЫҚТАРДЫҢ ЖЕДЕЛ ЕРУІ

• Дүниежүзілік мұздықтарды бақылау қызметінің (WGMS) деректеріне сәйкес, Тянь-Шань мұздықтары жылына 1%-ға дейін көлемін жоғалтуда. Соңғы 50 жылда олардың көлемі 30%-ға азайды.
• Мұздықтардың еруі жазда өзен ағысын уақытша арттырғанымен, ұзақ мерзімде тұрақты су көзі жойылады.
• Жетісу және Солтүстік Тянь-Шань мұздықтарынан қоректенетін Іле, Талас, Шу, Сырдария өзендері мен олардың салалары осал жағдайда.

2. ІЛЕ: СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӨЗЕН ЖӘНЕ АРТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАН ҚЫСЫМ

• Іле өзені Қытайдан бастау алып, Балқаш көліне құяды — бұл су қоймасы Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен орталығы үшін өмірлік маңызға ие (Алматы, Жетісу, Қарағанды облыстары).
• Қытай Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданында жаңа суармалы және өнеркәсіптік нысандар салып жатыр — бұл Іледен су тартуды ұлғайтады.
• Сарапшылардың бағалауынша, 1990-жылдардан бері Іледен су алу 2–3 есе артқан, бірақ Қазақстанда су ағысының төмендеуі байқалмайды — бұл мұздықтардың артық еруімен өтелуде.

3. «ЖАЛҒАН ТҰРАҚТЫЛЫҚ»: МӘСЕЛЕ НЕЛІКТЕН БАЙҚАЛМАЙДЫ

• Қазіргі уақытта су ағыны «қалыпты» деңгейде, себебі мұздықтардан қосымша су келіп жатыр.
• Бірақ мұздықтар — шектеулі ресурс: 20–30 жыл ішінде олардың көлемі күрт азаюы мүмкін.
• Мұздық қоры таусылғанда, әсіресе құрғақ жылдары жазғы ағыс күрт азаяды, бұл қауіп төндіреді:
  • Жетісудағы ауылшаруашылық суармасына,
  • Алматы мен Қапшағайдың сумен қамтылуына,
  • Балқаш экожүйесіне.

4. ТАРИХИ ҰҚСАСТЫҚТАР: ҮРМИЯ, СОЛТ ЛЕЙК ЖӘНЕ АРАЛДАН САБАҚ

• Үрмия (Иран): өзен ағысы мен бақылаусыз су тарту — ірі тұзды көлдің тартылуына әкелді.
• Солт Лейк (АҚШ): климаттың өзгеруі мен өндірістік мақсаттар — судың деңгейін күрт төмендетті.
• Арал теңізі: ирригациялық жобалар экологиялық және гуманитарлық апатқа себеп болды.

Қорытынды: Іле алабындағы жағдай — осындай қауіп аймағы.

5. ҚАЗАҚСТАНҒА ҰСЫНЫСТАР

Халықаралық-құқықтық шаралар:

• Іле бойынша ҚХР-мен келісімдерді қайта қарап, климаттық шындықты ескеру.
• ШҰАА-дағы су тарту бойынша ашық деректерді қамтамасыз ету (бақылау, спутниктік мәліметтер, бірлескен гидропосттар).
• БҰҰ, ШЫҰ, ХКАО, GWP ұйымдарын трансшекаралық реттеу талқылауына тарту.

Ұлттық шаралар:

• Гидрологиялық бақылауға және мұздық ресурсын бағалауға инвестиция салу.
• Балқаш үшін ұзақ мерзімді су шаруашылығы жоспарын әзірлеу.
• АЭС құрылысының су қауіптері бойынша тәуекелдерді бағалау.
• Альтернативті су көздерін қолдау — ағынды суды тазарту, еріген суды жинау, тиімді суару әдістері.

Ғылыми және азаматтық дипломатия:

• Зерттеулер мен қоғамдық қысым үшін ҮЕҰ, ЖОО және халықаралық институттарды тарту.
• Мұздықтар мен су ағысы туралы ашық деректерді жариялау — халық пен саясаткерлердің хабардарлығын арттыру.

6. ҚОРЫТЫНДЫ

Температура мен су тұтынуының артуы аясында мұздықтардың еруі — уақытша тыныштық қана. Іле мен Балқаштың стратегиялық маңызын ескере отырып, Қазақстан алдын ала әрекет етуі тиіс — дипломатияда да, ішкі су басқару саласында да. Мәселені елемеу — Арал тағдырына ұқсас экологиялық апатқа алып келуі мүмкін.